ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੜਿਆਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਗਰੀਬਾਂ, ਅਨਾਥਾਂ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰ ਨਜਰੀ ਪੈਣਾ ਜਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਝੱਟ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਦਵਾਖਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਦਵਾਈਆਂ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਆਉਣੀਆਂ । ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਵੀ ਸ੍ਰਵਣ ਕਰਾਉਣਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਮਰੀਜਾਂ ਦਾ ਦੋਹਰਾ ਇਲਾਜ ਹੋਣਾ । ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਆਤਮਕ । ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਦੇ ਮੁੱਖੋਂ ਬਾਣੀ ਪਾਠ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਹਰ ਕੋਈ ਬਿਸਮਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸਾਹਿਬਜਾਦੇ ਸਿੱਖੀ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸੋਝੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਸੋ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਚੱਲੇ ਕਿ ਕੌਣ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਾ ਸਹੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਗਤ ਦਾ ਇਕੱਠ ਬੁਲਾਇਆ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਸਾਹਿਬਜਾਦਾ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਇਤਨੇ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅੰਤਰੀਵ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜ ਕੇ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਕਿ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਹੀ ਵਿਸਮਾਦ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇੱਕ ਸੂਈ ਲੈ ਕੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਪਾਵੇ ਵਿੱਚ ਖੋਭ ਦੇਵੇ । ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਨੇ ਹੁਕਮ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸੂਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕੜ ਵਿਚ ਖੁੱਭ ਗਈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਲੱਕੜ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਮੋਮ ਹੋਵੇ । ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਅਰਥ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਗੁਹਝ ਭਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਹਲ ਕੇ ਸੰਗਤ ਨੁੰ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਇਆ । ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ ਦੇ ਕਥਾ ਕਰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਉਹੋ ਸੂਈ ਪਾਵੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਸੂਈ ਨਾ ਨਿਕਲ ਸਕੀ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫਿਰ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਆਤਮਕ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਜਨ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਰੰਗੇ ਹੋਣ । ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸੂਈ ਕੱਢਣ ਲਈ ਫਿਰ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸੁਈ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਜੋਰ ਦੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਦੋਵੇਂ ਸਾਹਿਬਜਾਦੇ ਸਿੱਖੀ ਕਮਾਉਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਕ ਹੋ ਕੇ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ ਇਸ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਮੁੱਖੋਂ ਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਕੀ ਸਖਤ ਲੱਕੜਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਵੀ ਮੋਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਹੈ । ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਬਿਮਾਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪਾਲਨਾ, ਸਿੱਖੀ ਘਾਲ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਣਾ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਅਸਲੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ ।
ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾਈ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਿਮਾਰ, ਗਰੀਬਾਂ, ਕੋਹੜੀਆਂ ਅਤੇ ਲਿਤਾੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉੱਚਾ ਸੁੱਚਾ ਬਣਾਉਂਦੇ । ਹਰ ਰੋਜ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਜਿਥੇ ਪਲੇਗ, ਚੇਚਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਪਦੇ ਹਿਰਦੇ ਠਾਰਨ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਚਲਾਉਂਦੇ । ਸਿੱਖ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾਂ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਜਿਧਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਬੱਝ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਜਰੂਰ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਹਰ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਸੁਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਪੱਥਰ ਹਿਰਦੇ ਮੋਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਕਰਕੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋ ਕੇ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੇ ਜੁਲਮਾਂ ਅਤੇ ਡਰ ਤੋਂ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਅਦੁੱਤੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: ਸ੍ਰੀ ਹਰਿ ਕਿਸ਼ਨ ਧਿਆਈਐ ਜਿਸ ਡਿਠੇ ਸਭਿ ਦੁਖਿ ਜਾਇ ॥
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਲਈ ਘਾਲਨਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਲਈ ਔਰੰਗਜੇਬ, ਰਾਮਰਾਇ, ਮਹੰਤ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਅੱਗੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਸਿਰ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਝੁਕਦਾ ਹੈ ।
ਸਤਿਗੁਰਬਚਨਕਮਾਵਣੇਸਚਾਏਹੁਵੀਚਾਰੁ॥